Leśne ślady wiary

Leśne ostępy kryją wiele grobów, o których, prócz leśników, niewielu już dziś pamięta. One również stanowią część naszego dziedzictwa kulturowego, będąc jednocześnie leśnymi śladami wiary.

Kurhany

Lasy karpackie były widownią licznych wydarzeń historycznych, dlatego znajdujemy tu ogromną różnorodność "leśnych mogił". Najstarsze ślady grobów pochodzą sprzed kilku tysięcy lat, kiedy przez karpackie przełęcze zaczęli podróżować ludzie, posługujący się wymarłymi już językami: trackim, celtyckim czy nawet irańskim. Zakładali na szlaku swych wędrówek osady handlowe, ubezpieczane przez obronne grodziska, takie jak: Wietrzno, Daliowa, Jaśliska, Mymoń czy Odrzykoń. Reprezentowali kulturę i religię ciałopalną, nakazującą prochy zmarłych palić na stosie, zaś urnę z popiołami w trakcie całodziennej ceremonii składać w kamienno-ziemnym kurhanie.

- Bardzo ciekawe cmentarzysko, liczące ponad 100 kurhanów ciałopalnych pochodzących z IX-X wieku, odkryto w lesie Sokolec w Czarnorzekach w pobliżu rezerwatu "Prządki". Te właśnie ostańce skalne jako niesamowite twory przyrody były niegdyś prawdopodobnie bóstwem, przedmiotem kultu, dla zamieszkującego tu plemienia. Kilkanaście kurhanów zostało przebadanych przez archeologów, dając nową wiedzę na temat życia i zwyczajów ludu, wchodzącego prawdopodobnie w skład Państwa Wiślan - opowiada dr Edward Marszałek, rzecznik prasowy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie.

Niewielkie (do pół metra wysokości) kopczyki w środku lasu nie budzą niczyjego zainteresowania. Pewne jest natomiast, że pochowano tu szczątki ludzi, którzy przed powstaniem państwowości polskiej żyli na naszej ziemi, zostawiając swój ślad w zarysie grodziska, kurhanowych grobach oraz w ciałopalnym, kutym w kamieniu ołtarzu.

Choleryczne cmentarze

W przeszłości nasz kraj był często nawiedzany przez epidemie. W średniowieczu tzw. "morowe powietrze" powodowało, że znikały z mapy całe wsie i miasta. Ludzi nękała dżuma, czarna ospa i tyfus. Wiek XIX był pod tym względem szczególnie uciążliwy. W roku 1831 w Karpatach szalała cholera, zbierając okrutne żniwo.

W obawie przed rozprzestrzenianiem się epidemii Austriacy zabronili chowania ofiar na cmentarzach wiejskich, wyznaczając miejsca pochówków na terenie lasów. Codziennie furmanki zwoziły tu po kilkanaście zwłok. Ci, którzy zajmowali się ich grzebaniem, wkrótce sami byli chowani. Stąd w Beskidzie i na Pogórzu wiele miejsc w lesie nosi nazwę "Cholerne", "Choleryczne", "Meralina" czy "Zaraza". W niektórych przetrwały skromne kamienne pomniczki, w innych leśnicy odtworzyli zarys cmentarza, utrwalając to miejsce jako kultowe. Z 1830 roku pochodzi skromny obelisk w lesie Bierska (leśnictwo Odrzykoń, Nadleśnictwo Dukla). W zbiorowej mogile leży tu ponoć kilkuset mieszkańców okolicznych wsi. Już w I połowie XIX wieku ten leśny cmentarzyk znalazł się na rycinie Mateusza Bogusza Stęczyńskiego. Wówczas był tu jedynie krzyż drewniany. W późniejszym czasie mieszkańcy Odrzykonia ufundowali skromny kamienny obelisk, na którym wyryto napis: "Pamiątka cholery 1830 r.". Ogrodzony niedawno i zwieńczony krzyżem pomniczek stoi dziś w otoczeniu sześciu wiekowych daglezji stanowiących pomnik przyrody.

- Największe żniwo śmierć zebrała jednak w 1847 roku, gdy po pamiętnej rzezi galicyjskiej nastąpił straszny głód - "brat" zarazy. Ofiary epidemii, zgodnie z poleceniem władz cesarskich, chowano w lasach. Jak wspomina w kronice parafialnej Krościenka Wyżnego (teren Nadleśnictwa Dukla) ks. Andrzej Nowina Ujejski w 1847 roku brakło desek na trumny. Zmarłych owijano w słomę, obwiązywano powrósłami i wozem wywożono do wspólnej mogiły w tzw. Księżym Lesie. Wymierały całe rodziny; w ciągu roku pochowano tu ponad 300 osób. Dziś miejsce to znaczy piaskowcowy obelisk z pamiątkową tablicą i krzyżem pochodzącym z tamtych czasów. Wspomniany rok 1847 nie był ostatnim rokiem wielkich epidemii. Powracały one do Galicji jeszcze wielokrotnie, siejąc spustoszenie wśród ludzi. Jedynym śladem tych tragedii są dziś śródleśne cmentarzyki z małymi kamiennymi obeliskami - opowiada Edward Marszałek.

Żołnierskie mogiły

W pierwszej wielkiej wojnie, podczas krwawej "bitwy gorlickiej", zginęły dziesiątki tysięcy żołnierzy, co jest liczbą - jak na tamte czasy - olbrzymią. Dla uczczenia pamięci poległych wzniesiono wspaniałe cmentarze, mające przez następne lata przypominać o tragedii wielkiej wojny. Jednak nie wszyscy polegli znaleźli na nich miejsce wiecznego spoczynku. Wielu zostało w lasach i tylko niewielki kopczyk mogiły przez pewien czas znaczył miejsce człowieka na ziemi.

Jeden z ciekawszych wojennych cmentarzy znajduje się na wschód od szczytu góry Kamień (857 m. n.p.m.), zwanej niegdyś Bieszczadem, niemal przy samym pasie granicznym. W latach 1914-1915 toczyły się tu walki pomiędzy Rosjanami i Austriakami o główny grzbiet Karpat. Najbardziej krwawe boje rozpoczęły się 21 listopada 1914 roku, gdy armia carska wyparła Austriaków z Jaślisk. Miasteczko zostało odbite 12 grudnia, ale już na św. Szczepana (26 XII) wrócili Rosjanie. Natarcie rosyjskie na Humenne poprowadził gen. Ławr Korniłow. Cel wprawdzie osiągnął, lecz musiał się później wycofać, ponosząc ogromne straty. Właśnie na grzbiecie Kamienia trwały najcięższe walki, w których w starciach na bagnety zginęły setki żołnierzy walczących armii.
Jak zaznacza rzecznik RDLP w Krośnie, swoją gehennę przeszedł tu Andrzej Puchalik, gajowy w dobrach Biskupiach w Jaśliskach, który jako żołnierz armii austriackiej jedną zimę przesiedział w okopach na górze Kamień, patrząc przez prawie pół roku na okupowaną rodzinną miejscowość.

Jeszcze niedawno z trudem można było wyróżnić na niewielkiej leśnej polanie zarys zbiorowych mogił sprzed ponad 90 lat. Jesienią 2003 roku turyści z jasielskiej grupy "GIN" wespół z leśnikami z Nadleśnictwa Rymanów uporządkowali cmentarz, ogrodzili go i oznakowali specjalnym krzyżem.

- Dziś wędrowcy znoszą tu zbierane na szlaku kamienie, budując w ten sposób swoisty kurhan dla bezimiennych bohaterów wojny. Napis na bramie cmentarza głosi: "Każda wojna jest ostatnia" a wiszący w pobliżu, wykonany z łuski armatniej dzwon, od czasu do czasu przypomina o wojennej tragedii ludzi, dla których ta pierwsza wojna okazała się rzeczywiście ostatnią. Tylko na terenie lasów nadleśnictw: Dukla, Komańcza i Rymanów takich cmentarzy można doliczyć się kilkudziesięciu. Przez całe lata stały one zapomniane w leśnej głuszy. Dziś kilkanaście z nich odnowiono - opowiada Edward Marszałek.

Działacz turystyczny z Krosna, Ryszard Majka, odzyskawszy część oryginalnych krzyży podczas renowacji cmentarza w Łysej Górze, zakonserwował je i we współpracy z leśnikami poumieszczał na zapomnianych żołnierskich nekropoliach w lesie. Pierwsze z nich stanęły w Nadleśnictwie Dukla: pod Królewską Górą (Leśnictwo Węglówka), pod Suchą Górą (leśnictwo Czarnorzeki) i nad słowacką granicą k. Barwinka (Leśnictwo Zyndranowa).

Las "zieloną twierdzą"

Z kolei II wojna światowa już w początkach września 1939 roku usiała nasze lasy nowymi mogiły. Las był wówczas prawdziwą "zieloną twierdzą". Leśniczówki i gajówki pełniły rolę kwater partyzanckich i punktów kontaktowych. Wielu ludzi lasu straciło tu życie działając w podziemiu. Nie brakło też leśników wśród beskidzkich kurierów przeprowadzających ludzi przez Karpaty. Jednym z nich był Wojciech Grodziński, inżynier leśnik, leśniczy w lasach Biskupstwa Przemyskiego w Jaśliskach (Nadleśnictwo Rymanów). Wzięty do niewoli w kampanii wrześniowej 1939 r. uciekł Niemcom i powrócił w rodzinne strony. Jako kurier beskidzki wielokrotnie przeprowadzał ludzi przez Przełęcz nad Czeremchą na południową stronę Karpat. W 1942 roku za swą działalność aresztowany przez Niemców, zmarł w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu. W tym samym obozie, rok później zmarł inny kurier beskidzki, leśniczy z Równego k. Dukli Wojciech Karnia.

- Nie można dziś znaleźć ich grobów. Jedynie pomnik "Kurierom beskidzkim" w Jasielu (Nadleśnictwo Rymanów) na terenie rezerwatu "Źródliska Jasiołki" przypomina o ich życiu i działalności - dodaje E. Marszałek.

Jednak najwięcej istnień ludzkich pochłonęła bitwa o Przełęcz Dukielską, jedna z największych bitew górskich podczas II wojny światowej. Nie nadążano chować poległych. Ich szczątki długo straszyły po karpackich lasach, aż wreszcie zrosły się z ziemią.

- Zdarzy się jednak jeszcze, że znaleziony pod dywanem jeżyn hełm żołnierski okrywa czaszkę leżącą wprost na leśnej ściółce. Choć minęło już ponad pół wieku, lasy pomiędzy Duklą a Żmigrodem są wciąż wielkim odkrytym grobem, w którym wielu bohaterów spoczęło na zawsze bezimiennie - zaznacza rzecznik Lasów Państwowych w Krośnie.

Miejsca kaźni

Ostatnia wojna przyniosła niespotykane nigdy wcześniej przejawy pogardy dla ludzi. Niemcy unicestwili całą społeczność polskich Żydów, wywożąc ich do lasu i bestialsko mordując. Zbiorowe mogiły spotkać można również w Beskidzie Niskim. Mały obelisk w lesie Błudna (Nadleśnictwo Dukla) wskazuje miejsce, gdzie we wspólnej mogile leży 650 mieszkańców Dukli wyznania mojżeszowego. Podobny pomnik w kształcie macew znajdziemy na górze Hałbów, gdzie Niemcy rozstrzelali 1250 Żydów ze Żmigrodu i okolicy. Podobny los spotkał Żydów z Leska, Rymanowa, Lutowisk, Korczyny i wielu, wielu innych miejscowości. Podkarpackie lasy kryją ich szczątki.

Możemy się również natknąć w leśnym pustkowiu na groby bojowników o polskość, których przywożono tu z gestapowskich katowni Jasła, Krakowa czy Sanoka, by pod osłoną lasu i nocy rozstrzelać i zakopać w zbiorowych mogiłach. Można spotkać je w Warzycach pod Jasłem, na Gruszce nad Leskiem czy w Lesie Grabińskim pod Iwoniczem-Zdrojem. Spoczywają tu ci, którzy nie zginęli w walce, lecz zostali zamordowani za to, że byli Polakami.

Gałązka jedliny

W lasach RDLP w Krośnie znajdują się 52 cmentarze wojenne z obu wojen światowych, 4 cmentarze rzymskokatolickie, 27 cmentarzy obrządku wschodniego, 4 kirkuty, 15 cmentarzy cholerycznych, 96 mogił zbiorowych i pojedynczych. Miejsca dawnych pochówków znaczą też często kapliczki leśne, których naliczono 222, jak również 239 krzyży pokutnych lub wotywnych. Zapewne wiele grobów wciąż pozostaje niezidentyfikowanych i zapomnianych, ale o tych znanych pamiętają leśnicy z Podkarpacia.
Polskie Towarzystwo Leśne od kilku lat wprowadziło zwyczaj, że na leśne cmentarze nie nosi się sztucznych kwiatów i nie pali zniczy z uwagi na groźbę pożaru.

- Na grobach leśnych umieszczamy tylko gałązkę jedliny ze wstążką "Pamiętamy", która ulega biodegradacji. Warto upowszechnić takie mniej inwazyjne dowody pamięci, eliminować zwłaszcza sztuczne kwiaty i zaśmiecające las znicze - mówi Marek Marecki, przewodniczący oddziału PTL w Krośnie.

Warto, idąc na spacer rozśpiewanym, rozszumianym lasem, czy też po prostu spoczywając w nim na chwilę, mieć świadomość, że dla wielu ludzi jest on miejscem ostatniego spoczynku.